- Đây là một mô típ trang trí mà người nông dân xưa thường chạm vào hàng hiên của một ngôi nhà gỗ, cũng là một thành ngữ nói lên ước vọng giầu sang, con đàn cháu đống. Nguyên văn là “Nhà ngói sân gạch, chùm nho con sóc”
 
“Nhà tranh thì sẵn đấy
  Vợ xấu có làm sao
  Cuốc kêu dài bãi sậy
  Hoa súng nở đầy ao”
  (Nguyễn Bính)
 

Họa sĩ, Thư pháp gia, Nhà nghiên cứu Mỹ thuật Phan Cẩm Thượng.

Đây là một mô típ trang trí mà người nông dân xưa thường chạm vào hàng hiên của một ngôi nhà gỗ, cũng là một thành ngữ nói lên ước vọng giầu sang, con đàn cháu đống. Nguyên văn là “Nhà ngói sân gạch, chùm nho con sóc”. Cái này cũng giống như tranh dân gian Đông Hồ vẽ lợn đàn, gà đàn hoặc em bé ôm con gà, con vịt đều là nguyện vọng phú quý của người nông dân.

Tuy vậy ước mơ thì dễ, mà thực hiện thì khó. Người nông dân tích thóc mười năm mới có thể dựng nổi nhà, chỉ một đôi vụ mất mùa, thì họ còn phải kéo dài thời gian sống trong căn nhà tre, trát vách đất, hoặc căn nhà trình tường bằng đất nặng nề. Trong cái quy trình từ thấp đến cao tối thiểu là túp lều lá, hơn nữa là nhà trình tường, khá thì làm nhà tre, giầu thì làm nhà gỗ, không phản ánh sự thay đổi trong tinh thần nông dân. Lễ nghĩa luân thường, lòng ngưỡng vọng tổ tiên và cách tổ chức không gian sinh hoạt không có gì thay đổi cho dù kiến trúc đã thay đổi.

Túp lều lá thì không có gì đáng nói, trừ phi nó là sản phẩm của đời sống nguyên thủy. Một mái dốc, hoặc hai mái gập, cốt chui ra chui vào, mưa nắng đều dột. Nhưng khi nó chuyển thành các chòi canh lúc dựng ngoài đồng, lều canh cá dựng bên ao, hoặc chòi đựng thóc, đựng rơm thì lại khá đẹp, giống như ngôi nhà sàn con thu nhỏ. Tá điền hoặc chủ nhân có thể ngủ thảnh thơi ở đây bên ao đầy cá, bên đồng lúa lộng gió đang ươm vàng, cốt cho những kẻ rình mò, rằng có tao đây, chớ ăn trộm. Sàn thường bằng tre, nứa đập dập, nằm lên ngả vàng, nhẵn bóng, mát và thông thoáng.

Đôi lúc có cặp uyên ương bí cờ, tạt bừa vào đó tằng tịu, mới tình tứ làm sao. Bốn bề thanh vắng thì ta có thể thực hiện cái “nhất quận công, nhì ỉa đồng” vậy. Nhà trình tường là một sản phẩm tuyệt vời của những người nghèo, đặc biệt ở vùng bán sơn địa như Bắc Giang, Bắc Ninh, Sơn Tây, Thái Nguyên. Người ta dùng cái Kay bằng gỗ, gồm hai tấm ván bằng cỡ hòm áo quan, cho đất vào trong và giã chặt từng lớp tường quây dần lên thành nhà. Đất đồi ở các địa phương trên có mầu nâu đỏ, nhiều chất sắt, nên tường lâu năm rất cứng và rắn chắc.

Ngôi nhà cổ hiếm hoi còn sót lại ở làng Đình Bảng (Bắc Ninh)

Nhiều bức tường ngả thành mầu đen sì, cứng như sắt, thủng lỗ chỗ như đá ong lâu năm. Nhà trình tường, tường rất dầy tới 50cm, cửa sổ chỉ có thể trổ rất nhỏ. Cửa ra vào thấp. Trên nóc lợp gianh, rạ, hoặc lá gồi với bộ vì kèo tre, gỗ. Nội thất thường tối, nhưng không khí trong nhà khá tốt, mát về mùa hè và ấm về mùa đông. Nhưng kèm theo là cảm giác tăm tối, lạc hậu, cũng như cái nghèo đè nặng lên cuộc sống người nông dân sống ở vùng đất chó ăn đá, gà ăn sỏi. Những căn nhà như vậy còn rất nhiều trong thời bao cấp.

Cơm gạo thiếu, rừng thưa thớt, đồi trọc hoang vu chỉ trồng được dứa và bạch đàn, những căn nhà trình tường trơ trọi trên những sườn đồi nắng chang chang phản ánh một cảnh nghèo bất tận, nên người nông dân không hề lưu luyến đó, nếu có điều kiện thay đổi, cũng như không bao giờ nhận ra vẻ đẹp thô mộc và tinh khiết của nó, nếu được cải tạo trong kiến trúc hiện đại và kinh tế phát triển. 

Ở Hiên Vân (Bắc Ninh) còn ba làng Na, Nội, Kiền còn ít nhà trình tường và tường ngăn sân vườn làm bằng đất trình tường rất đẹp. Chúng quây thành những ngõ xóm vắng lặng. Hai bên tường những cây sấu, cây me, cây hòe vươn cao tỏa một mầu xanh mát mẻ che, lớp tường dầy đỏ au, hoặc vàng nhạt. ở vùng Kép (Bắc Giang) cũng còn nhiều nhà trình tường trên các đồi cao điệp trùng.

Độ bền của nhà trình tường thật lý tưởng, vài trăm năm dường như không suy xuyển, trừ bộ mái. Chùa Bổ ở Việt Yên (Bắc Giang) là một công trình phối hợp xây dựng trình tường và nhà gạch ngói tuyệt mỹ. Nhà gạch ngói sau vài chục năm cần tu sửa, nhưng những lớp tường trình bằng đất, suốt từ thế kỷ 18 đến nay hình như ngày càng vững bền mặc mưa sa gió táp. Nếu được thiết kế tốt bộ mái, cửa sổ, cửa ra vào, thì nhiệt độ trong nhà đất rất lý tưởng khoảng 120C vào mùa đông và 280C vào mùa hè. Trừ mái gianh, rơm rạ và có thể là các loại lá, thì các loại chất liệu khác dường như không thích hợp gây ra bí ẩm trong nhà. 

Ở Bắc Giang phần nhiều các gia đình dùng nhà trình tường rất nghèo, họ dường như không có gì để mất, nên thường không làm cửa đóng, còn cửa sổ chỉ ghép bằng một tấm liếp đơn sơ. ở Hà Tây, thay cho nhà trình tường, nhiều gia đình xây nhà bằng đá ong, một chất liệu rất bền vững cũng từ dạng đất tương tự như đất trình tường, nhưng kết cấu già hơn, hàm lượng sắt cao hơn, có thể sắn thành từng viên ở dạng khối hộp hình chữ nhật lớn. Khu vực Đường Lâm (Sơn Tây) còn nhiều nhà, cổng và tường đá ong hàng trăm năm. Tuy nhiên sự điều hòa không khí trong nhà đá ong thua nhà trình tường, dù nhà trình tường làm không mất tiền.

Rơm vàng lối cũ

Nhà tre là điển hình của kiến trúc nông thôn ngày xưa, biểu hiện cho cái nghèo, sự tinh tế và kỹ thuật truyền thống. Dẫu là nghèo nhưng làm nhà tre không hẳn đơn giản. Tre phải ngâm 3-5 năm trong ao bùn, tránh mối mọt sau này, độ bền cũng chỉ khoảng 12 năm là phải tu sửa. Các cột, kèo, hoành phải chọn tre thẳng to và đều. Kết nối hoàn toàn bằng con xỏ, đinh tre và lạt buộc.

Tường nhà có thể dùng liếp tre, nhưng tốt hơn là dùng đất trát vách lên dứng tre dựng như cấu trúc tường. Đất trát vách được luyện kỹ cùng rơm chặt nhỏ, có thể thêm chút vôi và bùn.

Độ ẩm và khô trong nhà trát vách rất tốt, cũng như khả năng thu hút độc khí, một vấn đề mà không mấy kiến trúc sư quan tâm. Từ tường vách đến mép giọt gianh là khoảng hiên rộng, người ta dùng dại cửa bưng làm thành lớp tường ngoài thứ hai trước nhà, chắn nắng gió, làm chỗ cho trẻ chơi ngoài hiên. Bậu cửa làm cao chừng 30-50cm.

Dưới chân cột, thường dùng các trôn bát gỗ làm con kê. Điểm yếu của nhà tre là thường bị tốc khi gặp gió bão lớn. Do đó cần gia cố thêm bằng bộ giàn mái, cũng bằng tre, và dây chống bão bằng sắt ở bốn góc nhà, kéo gim 4 góc mái nhà xuống đất. Nhà tre mái lá thường nơi làm tổ của ong, kiến, và chim, cũng là cách vui cửa vui nhà, của người nông dân an bần lạc đạo.

Nhà gỗ là tựu trung kỹ thuật tổ chức môi sinh của người Việt. Với kết cấu vì kèo và mặt bằng hình chữ nhật, có thể tạo ra mọi kiểu biến thái từ nhà ở dân sinh, đến kiến trúc tôn giáo đình, đền, chùa và cung điện vua chúa. Trên cái nguyên tắc duy nhất, đã tạo ra đủ nơi ở của Thánh thần, Thiên tử và sỹ-nông-công-thương. Kết cấu cơ bản cũng như nhà tre, nhưng tường được làm bằng gỗ, hoặc xây gạch. Chân cột kê thạch tảng. Mái thì lợp ngói.

Độ bền tới hàng trăm năm mới cần tu sửa. ước vọng “Nhà ngói sân gạch, chùm nho con sóc” chính là cái này. Cái thể hiện khả năng làm ăn thịnh vượng, cũng như xây xong ngôi nhà thì lụn bại, nợ chồng chất hàng chục năm của người nông dân. Lòng ngưỡng vọng tổ tiên, ý thức tổ chức gia đình phong kiến có tôn ty trật tự, loại bỏ sự phát triển cá nhân và rèn luyện đạo lý Khổng Mạnh cũng tập trung trong ngôi nhà này.

Không gian nhà cổ ở Đường Lâm. Ảnh: Phương Lan.

Khi đã làm được đến nhà gỗ, thì khả năng tổ chức sân vườn ao là hoàn toàn có thể, vì về thực chất nó được nâng cấp từ quy hoạch cũ của nhà tre. Nhà thường chếch hướng đông nam, sân rộng trước mặt. Ao bán nguyệt hoặc vuông, chữ nhật trước thềm sân, khoảng đất trống rồi tới lũy tre bao bọc. Phía đông là tường và cổng sát lối đi ngõ làng, phía tây về sau lưng nhà là vườn. (Cũng có thể tường cổng ở hướng đối diện, tùy theo quy hoạch làng).

Cửa sổ mở ra vườn sau nhìn ngắm những cây bưởi trái trổ cành, những buồng chuối và tán lá vươn gần đến song cửa trong góc độ trái sáng rất đẹp mắt thanh bình một cách trù phú. Hàng cau cao vút là sân, đối lập lại là ao sâu thả cá, rửa rau, giặt chiếu. Khá khẩm thì làm thêm hòn non bộ. Nhà đã chọn hướng tốt, mát hè, ấm đông, lại có âm dương ngũ hành và non sông cùng canh tiều ngư mục thu nhỏ. Gian chính giữa đặt bịch thóc hoặc kiêm hương án để thờ gia tiên.

Trước hương án có phản rộng giành cho chủ nhà và quan khách. Hai gian hai bên kê phản và bộ tràng kỷ (bình tượng) ngủ và nghỉ uống trà.  Hai buồng hai chái dành cho đàn bà, vợ chồng trẻ và làm kho. Nhà bếp theo hướng đông tây, thường kề nhà chính. Liền bếp là chuồng trâu, chuồng lợn và chuồng gà. Đầu bếp có cối xay và giã gạo. Nhà vệ sinh có thể liền khu vực này hoặc tách ra vườn. Nhiều nơi người ta để nồi đi giải ngay cổng. Có lẽ nhằm dùng mùi khai trừ tà ma xâm nhập. Cổng nhà quan trọng được xây kiên cố và chôn đôi chó đá canh nhà hai bên tường cổng. Căn nhà gỗ tưởng đơn sơ nhưng có hàng nghìn chi tiết được tính toán cẩn thận. Đại loại thềm bó đá. Liếp tre đan lóng hai hay ba, ngưỡng cửa cao bao nhiêu, không quên khoét lỗ quét rác và cho chó mèo chui qua. Cánh cửa mở đóng tháo đều có then chốt cho dễ và chặt chẽ.

Gian giữa của ngôi nhà cổ 180 năm của chị Hồ Thanh Nga ở làng Phước Tích (Phong Điền- Thừa Thiên Huế). Ảnh: Đinh Công Hoan.

Tường nêm ván bổ, hoành xà ngắn dài vuông tròn cân xứng. Câu đầu viết chữ nho, đặt thước tầm. Ván bưng chạm hoạt cảnh đình chùa và chim hoa lá. Hoành phi treo chính giữa, cân đối vàng son dọc ban thờ... Tất cả đều được để ý cẩn thận, khiến cho từ đời ông đến đời cháu thấy đây là gia thất tiện nghi nhất. Và đó là kết quả của đời sống nông nghiệp thuần hậu, trù phú nếu có thể, đặc biệt là một quốc gia có vua sáng tôi hiền, sẽ trường tồn ước vọng ra đường không ai nhặt của rơi, nhà nhà đi ngủ không đóng cửa, dẫu người quân tử có vỗ bụng rau bình bịch mà vẫn ngon giấc.

Sự tan rã trông thấy của kiến trúc nông thôn bắt đầu từ sự tàn phá các công trình kiến trúc trong chiến tranh nhiều thập kỷ. Thay đổi cơ cấu kinh tế mà không chuẩn bị cho một môi sinh mới cũng như quan niệm thẩm mỹ mới là nguyên nhân thứ hai. Tất cả các chất liệu và đặc tính kỹ thuật truyền thống không được quan tâm nữa. Nhà bê tông với kết cấu nhiều tầng và hình thức bên ngoài nửa tây nửa ta dần thay thế hoàn toàn kiến trúc truyền thống, đổi không gian hình chữ nhật sang không gian hình vuông, nhằm tăng cường đời sống cá nhân, thay vì đời sống cộng đồng gia đình quá chặt chẽ.

Những nhu cầu mới: sinh hoạt cá nhân, gia đình vợ chồng trẻ, tiện nghi điện tử... không có gì là sai, nhưng tại sao nó đã kết hợp một cách lố bịch và cầu kỳ, trái ngược với thẩm mỹ kinh tế của người nông dân xưa. Ngôi nhà đất bền chắc ấm cúng. Ngôi nhà tre thoáng mát thanh bần.

Ngôi nhà gỗ mộc mạc tinh tế. Tất cả đều có khả năng điều hòa không khí tốt, khả năng di dưỡng tinh thần lành mạnh. Và chỉ thiếu chút cải tạo vệ sinh, bố trí theo không gian mới với các dồ gia dụng hiện đại, thì thật là một thứ kiến trúc lý tưởng. Khi sông Tiêu Tương đã chết, sông Dâu biến thành con ngòi, sông Đáy thơ mộng đang thành bãi trồng rau, làng xã bê tông hóa bằng một kiến trúc hình hộp chắp vá, ấy chính là lúc tìm lại giấc mộng kê vàng trong cái nghèo mà vui xưa.

• Phan Cẩm Thượng