Ảnh cô bé Kim Phúc bị bỏng bom napal năm 1972 ở Trảng Bàng (Tây Ninh).

Nói đến Nick Út - một Việt kiều, phóng viên ảnh của Hãng thông tấn AP- người ta nhớ ngay tới bức ảnh cô bé Kim Phúc bị bỏng bom napal năm 1972 ở Trảng Bàng (Tây Ninh). Nhưng tài sản ảnh của Nick Út còn rất nhiều bức ảnh đẹp chụp Việt Nam thanh bình.

"Hãy gọi tôi là Út, đừng thêm Nick. Tôi đang ở Việt Nam quê hương. Quê tôi ở Kỳ Son - Long An", đồng nghiệp Huỳnh Công Út nói. Anh mở máy tính xách tay, mở file chứa những bức ảnh trong chương trình anh được mời đi giảng về bộ môn ảnh báo chí tại một số trường đại học Mỹ và Pháp. Những bức ảnh của quá khứ và hiện tại nối tiếp nhau. Quá trình một quả bom napal rơi xuống Tây Ninh; Những người lính Mỹ bị thương ở Khe Sanh; Cảnh vận động bầu cử thống đốc bang California với diễn viên Arnold năm 2003; Những đứa bé da đen ngoài hè phố New York; Vụ tai nạn giao thông xảy ra tháng 7/2003 ở Santa Monica, một ông cụ 80 tuổi chạy xe vô tình cán chết 10 người; Những quả bom Mỹ ven đường thị xã Đông Hà (Quảng Trị) những năm 80... Và tất  nhiên không thể thiếu những bức ảnh nổi tiếng chụp ngày thảm khốc, ngày 8/6/1972, Trảng Bàng (Tây Ninh), cô bé Kim Phúc bỏng bom napal dang tay chạy trên đường...  

"Người ta thường đặt cho tôi nhiều câu hỏi cắc cớ "Vì sao anh có mặt tại Tây Ninh đúng lúc đó? Vì sao trong tình thế khủng khiếp như vậy, chụp xong ảnh anh không bỏ chạy mà quay lại giúp cô bé? Nhiều người hay quên những nhân vật họ chụp, còn anh thì nhớ và vì sao anh vẫn giữ quan hệ với cô ta?". Tôi trả lời: Lúc đó, tôi nhìn thấy một bé con họ hàng của Phúc chết trên tay mẹ, đây, em bé trong ảnh này đây. Tôi không muốn thêm một bé con nữa chết. Tôi quay lại, bế và tưới nước lên lưng trần của Phúc. Sau đó, thường xuyên gặp Phúc, trở thành "nhà biên niên sử bằng hình" của cháu: Phúc được chữa trị, Phúc học ở Cuba, đám cưới Phúc ở La Habana, vợ chồng Phúc sang Nga chơi, Phúc sinh con trai, Phúc sống ở Canada và đi lễ nhà thờ, Phúc nói về hòa bình ở Mỹ... Mỗi lần về Việt Nam tôi gọi cho Phúc: "Có nhắn gì ba mẹ, anh chị không con?". Với Phúc tôi là chú Út. Lần nào về Việt Nam tôi cũng về Tây Ninh thăm gia đình Phúc. Tây Ninh thay đổi mỗi năm, không còn dấu ấn chiến tranh" - Nick Út tâm sự về nhân vật trong bức ảnh nổi tiếng của mình.

Đầu những năm 60, hơn mười tuổi, Út rời quê lên Sài Gòn sống cùng anh trai Huỳnh Thanh Mỹ và được anh dạy chụp ảnh. Cái chết của anh Mỹ - một phóng viên ảnh Hãng AP tại mặt trận Cần Thơ - là cú sốc nặng với Út. Sau đó, năm 16 tuổi Út được Hãng AP nhận vào làm và dần trở thành một phóng viên ảnh chiến trường của Hãng.

Nick Út, Kim Phúc được tiếp kiến Nữ hoàng Anh Elizabeth II tại London vào tháng 6/2000.

"Tôi ghi lại khuôn mặt của chiến tranh với lời cầu khẩn, niềm mong mỏi: Hoà bình hãy đến càng sớm càng tốt cho Việt Nam! Sau khi bức ảnh Kim Phúc đăng báo, đồng nghiệp bảo tôi mang ảnh đi thi giải Putlizer. Tôi không muốn. Buồn nếu được giải vì chụp nỗi đau đồng loại trong chiến tranh. Ảnh được giải Putlizer 1973 - Út trầm ngâm - "Quá khứ của Việt Nam đã trở thành lịch sử" là cái tin vắn đăng trên báo The Times của Anh ra ngày 28/6/2000. Tại Bảo tàng Khoa học London, nơi trưng bày bức ảnh Kim Phúc, ông Andrew Nahum - nhà tổ chức - nói: "Tôi tìm nhiều nhiếp ảnh gia nổi tiếng và các bức ảnh nổi tiếng về con người, nhưng không thấy bức nào xúc động mạnh mẽ như bức ảnh Kim Phúc của Nick Út, bức ảnh được trưng bày tại đây". Nữ hoàng Anh Elizabeth II cũng đến dự lễ khai trương. Gặp Kim Phúc xinh đẹp đứng bên bức ảnh, Nữ hoàng thăm hỏi: "Có phải cô đấy không?".

Hiện cũng tại bảo tàng này đang trưng bày chiếc máy ảnh trứ danh hiệu Leica M2 (Đức) Út dùng thời chiến tranh. "Bảo tàng đề nghị mượn từ 10-20 năm, nhưng tôi chưa đồng ý. Một vài bảo tàng Mỹ cũng muốn mượn trưng bày hay mua luôn, nhưng tôi muốn đưa máy ảnh về Việt Nam trưng bày", Út nói. 

-  Thời chiến, anh là một phóng viên ảnh người Việt làm cho một hãng thông tấn Mỹ là AP. Bây giờ, anh là một người Mỹ gốc Việt, gắn bó 37 năm với Hãng thông tấn này. Trách nhiệm công dân với nước Mỹ và cội rễ Việt Nam có thể hoà trộn? 

- Tôi thấy mình là một nhà nhiếp ảnh Việt Nam! Tôi làm cho AP khi còn rất trẻ. Hãng đào tạo nghề cho tôi. Gần 30 năm sống ở Mỹ, để hành nghề, để đứng vững, khẳng định tên tuổi, tôi phải phấn đấu nhiều, phải tư duy theo lối Mỹ, nạp nhiều thông tin của xã hội, văn hoá đất nước tôi đang sinh sống. Nhưng trong tôi có hai con người tách bạch. Một người Mỹ và một người Việt Nam. Ở Mỹ, tôi trào dâng hãnh diện khi người ta gọi Vietnammese Nicky - Thằng Nick người Việt Nam. Cái tên Nick Út, tôi có thể tự hào không giấu giếm mà nói, có tiếng trong giới truyền thông Mỹ; nhiều khi nó là "thẻ hành nghề" thuận tiện. Ví dụ vụ toà Mỹ xử vận động viên O.J Simpson, rất nhiều  báo không sao lọt được vào toà, nhưng người ta lại cho "Thằng Nicky Việt Nam" vào. Và tôi cũng rất hãnh diện khi nghe bạn bè nói "Thằng Nick chỗ nào cũng có mặt". Về Việt Nam, tôi là người Việt Nam. Chụp Việt Nam với con mắt người Việt Nam. 

- Hàng nghìn ảnh về chiến tranh Việt Nam của anh hiện được sử dụng ra sao?

- Đơn giản, nếu ai có nhu cầu dùng thì hỏi AP. 

- Vậy còn ảnh của những đồng nghiệp khác? Và có thể cả những bức ảnh còn trong lưu trữ chưa được công bố?

- Một số in thành sách hay làm triển lãm, như Tim Page, bạn thân của tôi. Còn những tác giả không nổi tiếng, họ cũng làm như vậy, nhưng thường chỉ vùng nhỏ hay một hai trường đại học nào đó quan tâm. 

- Nguyên tắc hành nghề của anh?

- Tôn trọng sự thật. 

- Báo chí Mỹ xưa nay không phải là không có những lúc đăng tải thông tin, ảnh mà không hề tuân theo nguyên tắc "tôn trọng sự thật"?

- Điển hình: vụ đáng xấu hổ của phóng viên báo New York Times mấy tháng trước. Thực ra, vụ này, nhiều người biết những bài dối trá phóng viên đăng trên báo, nhưng họ chưa có cơ hội tố cáo. Mới nhất, vụ một phóng viên tờ Los Angeles Times cũng bị đuổi việc vì anh ta dùng kỹ thuật photoshop chỉnh sửa, thêm người vào một bức ảnh anh ta chụp trong chiến tranh ở Iraq để bức ảnh thêm phần... xúc động. Khi bị phát giác, anh này bị đuổi việc, vĩnh viễn không bao giờ được hành nghề phóng viên ảnh. Tôi gặp anh ta, hỏi: "Vì sao anh làm vậy?". Anh ta trả lời: "Vì muốn ảnh mình lên trang bìa của báo". 

Ở Mỹ, phóng viên ảnh được đăng ảnh trên trang bìa tạp chí hay tờ báo là vô cùng vinh hạnh, là nỗi khát khao của rất nhiều tay máy. Đi thỉnh giảng, tôi thường nói với sinh viên "Phải loại bỏ ra khỏi đầu chuyện lạm dụng kỹ thuật ảnh để cắt ghép, dàn dựng ảnh!". Khi nhắc người Mỹ nhớ lại hậu quả đau thương chiến tranh gây cho nhân loại, người ta nhớ tới ba bức hình đoạt giải Putlizer: ảnh Kim Phúc, ảnh tướng ngụy tên Loan bắn anh Việt cộng Bảy Lốp năm 1968 của Eddie Adams, ảnh một nữ sinh viên Mỹ khóc trong một cuộc biểu tình chống chiến tranh ở Mỹ của John Filo.

Những bức ảnh chiến tranh Việt Nam có tác dụng tố cáo bộ mặt chiến tranh với thế giới, nên Bộ Quốc phòng Mỹ rút kinh nghiệm quản lý kiểm soát báo chí trong cuộc chiến ở Iraq; họ hạn chế báo chí hoạt động, không cho báo chí đi cùng quân đội Mỹ. Nhiều đồng nghiệp của tôi chọn giải pháp, "ghi hình từ phía bên kia cuộc chiến". Như vậy nguy hiểm hơn nhiều cho các phóng viên.   

- Chiến tranh ở Iraq, Hãng AP không cử anh tham gia?

- Không. Một cuộc chiến tranh quá đủ với tôi! Tôi đã từng bị pháo xoẹt qua đầu, bay mất một mảng tóc. Trong bụng và đùi tôi vẫn còn những mảnh đạn pháo, mùa đông lại đau nhói lên. Tôi đi phẫu thuật, bác sĩ bảo chờ, miếng đạn rồi sẽ tự lộ ra, đỡ nguy hiểm. Tôi chờ hoài. Hàng năm, thường chủ nhật đầu tiên của tháng 10, những phóng viên chiến trường của Mỹ (giờ còn khoảng 300 người) vẫn tụ họp với nhau. Chúng tôi trò chuyện, thả hoa và bóng bay, nghe những thổ dân da đỏ cầu hồn cho những người đã khuất.

14 năm sau ngày rời quê hương, 1989 Út quay về, đến Hà Nội, đi theo các đoàn tìm kiếm hài cốt lính Mỹ. "Mất người thân, đau đớn. Nhưng tôi cho rằng, trong vấn đề này, người Mỹ hơi quan trọng hoá. Hàng trăm nghìn người Việt vẫn còn mất tích...", Út nói. Năm 1992, đến một làng ngoại thành Hà Nội chụp cảnh gia đình mất con vì bom Mỹ còn sót lại trên cánh đồng làng, Út xúc động rất lâu rồi mới ghi được những bức hình.

"Cho nên về quê nhà, được đi khắp nơi, tôi tự do chụp Việt Nam thanh bình. Khi này, trở về Mỹ, tôi sẽ tổ chức triển lãm và có thể bán đấu giá những bức ảnh vừa chụp lấy tiền ủng hộ cho chương trình của AP giúp phóng viên ảnh trẻ các nước. Năm 2005, kỷ niệm 30 chấm dứt chiến tranh ở Việt Nam, tại Bảo tàng Getty (Los Angeles - Mỹ) tôi sẽ tổ chức triển lãm lớn nhan đề "Việt Nam: Chiến tranh và hoà bình". Ngoài ảnh, niềm vui thứ hai của tôi là về thăm nhà trong những kỳ nghỉ hiếm hoi. Về nhà nghỉ ngơi trong yên bình".

Trong chuyến thăm nhà lần này, đi cùng Út còn có một người bạn Mỹ tên Tim. Tim là con trai đạo diễn danh tiếng của Hollywood Zimberman - người từng đoạt 4 giải Oscar đạo diễn xuất sắc. Tim đi lấy tư liệu về cuộc đời Nichk Út, dự định làm hẳn một phim truyện nhựa về Nick Út. Hiếm một phóng viên ảnh nào của Mỹ được vinh dự như vậy.

(Theo Lao Động)