Hỏi: Mới đây, tôi được người quen biếu một lọ cao khỉ nhưng không cho biết rõ tác dụng để điều trị bệnh gì? Xin chỉ dẫn giúp.

Trả lời: Khỉ còn gọi là hầu, tên khoa học Macaca sp., thuộc họ khỉ Cercopithecidae.

Ở Việt Nam có nhiều loài khỉ dùng làm thuốc nhưng phổ biến nhất có loài khỉ nhỏ Macaca mulatta Zimmermann hay Macacus rhesus thuộc bộ khỉ mũi dưới hay khỉ mũi hẹp (Catarrhini). Loài này sống trên cây, có chân tay thích nghi để cầm nắm, ngón cái chụm được với ngón khác. Ðầu hơi tròn, to, bộ não phát triển, nét mặt dễ thay đổi, hai lỗ mũi gần nhau và nhìn xuống dưới, có túi má, răng 32 chiếc, có chai ở mông, đuôi ngắn chỉ bằng nửa mình, mặt không có lông, toàn thân có lông màu vàng nâu ngắn, phía bụng lông màu nhạt hơn.

Loài khỉ sống ở rừng núi Việt Nam (nhiều nhất là những vùng núi đá vôi), sống bằng cây cỏ, hoa màu và côn trùng. Trước đây ta thường chỉ bắt ăn thịt, lấy xương làm thuốc, gần đây người ta còn săn bắt khỉ sống, đặc biệt loài Macaca maldatta nói trên để lấy thận cấy vi trùng chế thuốc chống bại liệt vì phản ứng của nó giống người nên thường hay dùng thí nghiệm dược lý.

Từ xưa đến nay người Việt Nam thường chỉ biết lấy xương hay toàn con nấu cao, việc chế biến nấu cao giống như nấu cao hổ cốt hay nấu cao ban long. Trong khi tại Trung Quốc, người ta hay lấy sỏi mật khỉ để trị bệnh, cách lấy cũng như lấy sỏi mật của trâu bò, lấy xong gói vào bông hay giấy bản, cho vào hộp kín có vôi cục để hút nước.

Các vị thuốc chế từ khỉ

- Cao xương khỉ (còn gọi là cao khỉ, cao hầu nấu bằng xương khỉ).
- Cao khỉ toàn tính nấu bằng toàn bộ con khỉ, cả xương và thịt.
- Hầu táo còn gọi là hầu đan hay hầu tử táo (Calculus macacae) tức là sỏi trong túi mật của con khỉ.

Công dụng & liều dùng
 

Chỉ mới thấy dùng trong phạm vi nhân dân.

Cao xương khỉ được coi là một loại thuốc bổ máu, bổ toàn thân dùng cho phụ nữ trong những trường hợp kém ăn, kém ngủ, thiếu máu xanh xao vàng vọt, hay đổ mồ hôi trộm.

Liều dùng hàng ngày từ 5-10g, cắt thành từng miếng nhỏ ngậm cho tan dần trong miệng hoặc thêm mật ong cho ngọt để dễ ăn. Có thể ngâm rượu uống vì cao khỉ thường khó bảo quản...

Sỏi mật của khỉ (hầu táo) được Ðông y coi là có tính lạnh (hàn) vị đắng, hơi mặn, vào các kinh tâm, phế, đởm và gan, có khả năng thanh nhiệt, trấn kinh, giải độc, tiêu thũng, tiêu đờm định suyễn. Ngày dùng với liều 0,20-0,30g dưới hình thức thuốc bột hay phối hợp với các vị khác mà uống.

GS.Đỗ Tất Lợi, Sức khoẻ & Đời sống