Giải Nobel, khẳng định tên tuổi của nhà khoa học. Trong ảnh, Nhà vua Thụy Điển C. Gustaf (phải) trao Giải Nobel 2003 cho nhà kinh tế học người Mỹ R. F. Engle

Báo Tuổi Trẻ cách đây không lâu đưa tin về một giáo sư ở Hà Nội được bầu là một trong những “bộ óc vĩ đại” của thế kỷ 20 và tiểu sử của ông được đưa vào một cuốn từ điển Danh nhân thế giới. Báo Giáo dục và Thời đại cũng đưa tin một giáo sư khác được tặng danh hiệu “Nhà khoa học lỗi lạc của thế kỷ 20” và tên tuổi ông cũng được đưa vào quyển từ điển Danh nhân thế giới.

Trong vòng vài năm trở lại đây, có nhiều nhà khoa học hoặc được kết nạp vào New York Academy of Science (Viện Hàn lâm khoa học New York) hoặc đề cử có tên trong các từ điển danh nhân loại “Who is who”. Cố nhiên các nhà khoa học này có những đóng góp quan trọng cho khoa học, nhưng việc họ có tên trong các từ điển danh nhân hay được phong tặng những danh hiệu to lớn như thế có thực sự là một vinh dự, hay phản ánh tầm cỡ vĩ đại của nhà khoa học, hay là nạn nhân của những chiêu thức tiếp thị tinh vi của các công ty chuyên kinh doanh tiểu sử? Đây là một vấn đề cần xem lại cẩn thận.

Phân biệt thật và giả: Tên gọi

Nhưng cần phải phân biệt những viện hàn lâm khoa học thật và những cơ sở kinh doanh núp dưới danh hiệu “viện hàn lâm khoa học”. Nói một cách nôm na và tượng hình, viện hàn lâm khoa học “thật” là một “văn bằng tốt nghiệp đại học” cho một nước và là một biểu tượng cho một nền khoa học đã trưởng thành. Ở các nước có nền kinh tế và khoa học phát triển cao như Mỹ, Anh Quốc, Pháp, Úc, Thụy Điển, v.v... đều có một viện hàn lâm khoa học có uy tín. Viện Hàn lâm khoa học Nga (Russian Academy of Science) và Viện Hàn lâm khoa học Trung Quốc (Chinese Academy of Scienes) cũng là những tổ chức có uy tín cao trên trường quốc tế.

Không giống như Nga hay Trung Quốc, nơi mà viện hàn lâm khoa học là một trung tâm nghiên cứu, ở các nước phương Tây như Mỹ, viện hàn lâm không phải là một viện nghiên cứu, cũng không phải là tập hợp các viện nghiên cứu, mà là một đoàn thể hay tổ chức bất vụ lợi. Do đó, các viện hàn lâm này thực chất là những hiệp hội độc lập.

Bên cạnh những viện hàn lâm nghiêm chỉnh trên, ở Mỹ còn có rất nhiều nhóm thương mại chuyên môn kinh doanh tên họ hay tiểu sử của các nhà khoa học dưới những cái tên rất khoa học như “academy” (viện hàn lâm) hay “institute” (viện nghiên cứu). Các nhóm lâu đời và nổi tiếng trong lĩnh vực kinh doanh này phải kể đến New York Academy of Science và Institute of Biography (viện tiểu sử). Trong thực tế, báo chí Mỹ cho biết nhiều “tổ chức” này chẳng có văn phòng gì đồ sộ cả, phần lớn làm việc trong một văn phòng với vài ba nhân viên, thậm chí trong nhà chứa xe (garage)! Đó là chưa kể hàng chục công ty chuyên sản xuất hàng trăm từ điển tiểu sử cho từng bộ môn khoa học khác nhau.

Những viện hàn lâm giả hiệu này tất nhiên là chẳng được giới khoa học công nhận hay để ý đến, bởi vì họ không hoạt động cho khoa học mà chỉ là những công ty thương mại thuần túy. Hằng năm, họ xuất bản hàng trăm cuốn từ điển danh nhân như Who is who in engineering, Who is who in science, Who is who in medicine”, v.v... Công ty sống nhờ vào tiền niên liễm của những người có tên trong từ điển. Còn các “viện hàn lâm” như New York Academy of Science thì sống nhờ vào tiền đóng góp của thành viên (những người có tên trong đó dưới danh hiệu “member” - hội viên) và dùng tiền của hội viên để đầu tư vào thị trường chứng khoán.

Phân biệt thật và giả: hoạt động

Quy trình tuyển chọn thành viên của Viện Hàn lâm khoa học quốc gia Hoa Kỳ cũng giống như cách chọn nhà khoa học để trao giải Nobel. Mỗi năm hội đồng tuyển chọn gửi thư đến hàng ngàn nhà khoa học khắp nước Mỹ và yêu cầu họ đề cử người xứng đáng. Trong số khoảng 1.900 thành viên của Viện Hàn lâm khoa học quốc gia Hoa Kỳ, có khoảng 300 người mang quốc tịch khác và làm việc ở nước ngoài. Chưa có một người Việt Nam nào là thành viên của Viện Hàn lâm khoa học quốc gia Hoa Kỳ. Và theo tôi biết cũng chưa có một người Việt Nam nào là thành viên của các Viện Hàn lâm khoa học Úc, Anh hay Thụy Điển.

Không giống như cách làm việc nghiêm chỉnh trên, các công ty kinh doanh tiểu sử dựa vào một nguyên lý kinh doanh đơn giản là tận dụng tâm lý “phải có danh gì với núi sông” (tạm mượn lời của cụ Nguyễn Công Trứ) của nhà khoa học, nhất là các nhà khoa học trẻ hay mới bước vào lĩnh vực nghiên cứu khoa học, để kinh doanh.

Cách thức kinh doanh của họ rất đơn giản. Hằng năm, họ tra cứu các tập san khoa học quốc tế, tìm tên tác giả của các bài báo khoa học, rồi rà soát lại xem có phải đây là những tác giả mới xuất hiện hay là những tác giả đã “có tên tuổi”. Tùy vào vai vế của tác giả, họ gửi cho từng tác giả một lá thư đại ý cho biết tác giả đã được một hội đồng khoa học bình bầu là nhà khoa học xuất sắc trong năm, là nhà khoa học lỗi lạc của thế kỷ, là bộ óc vĩ đại của thế giới, là có cống hiến quan trọng cho khoa học, v.v...

Nói tóm lại họ dùng toàn những danh xưng rất ấn tượng để làm cho tác giả thích thú và tưởng mình là một nhà khoa học vĩ đại hay công trình của mình có tầm vóc thế kỷ. Chẳng những gửi thư, có công ty còn gửi cả một bằng chứng nhận mẫu với tên của tác giả được in trên giấy bóng màu mè cực kỳ đẹp mắt và rất hấp dẫn. Họ không quên kèm theo một mẫu đặt hàng với các ô vuông để tác giả ghi vào đó số thẻ tín dụng (credit card).

Giá cả thường khoảng 200 USD đến 500 USD, tùy theo danh hiệu và từ điển được bọc bìa da hay bìa giấy cứng. Khi đã trả tiền qua thẻ tín dụng, tác giả chờ khoảng 6 tháng (để họ in từ điển) để có những “chứng từ” ấn tượng đó. Nhưng giá trị của nó chỉ 1 năm mà thôi. Nếu năm tới tác giả muốn có tên mình trong từ điển nữa hay muốn duy trì thành viên của “viện hàn lâm” thì phải đóng thêm tiền. Bất cứ một sinh viên nào trên thế giới cũng đều có thể trở thành “viện sĩ” một năm nếu họ chịu trả tiền.

“Viện sĩ” có phải là một danh dự?

Đối với phần đông quần chúng, cụm từ “viện hàn lâm” đồng nghĩa với nơi tập trung của những bộ óc siêu việt, những con người thông thái nhất của một quốc gia. Nhưng trong thực tế ở các nước có nền khoa học tiến bộ cao như Mỹ thì điều này chỉ đúng một phần, vì như nói trên, viện hàn lâm chỉ là một đoàn thể, là một cơ quan đại diện (có thể là cao nhất) cho các nhà khoa học. Vì là đoàn thể, nên có người thích tham gia và có người không thích tham gia.

Ở nước ta và một số nước Đông Âu cũ, viện sĩ là một hàm khoa bảng cao quý, bởi vì người giữ chức danh này phải trải qua một quá trình bình bầu khó khăn nghiêm chỉnh. Vì thế có người tự hào đề chức danh “viện sĩ” trước tên mình và trước các hàm khác. Nhưng ở các nước như Mỹ và Anh, không một thành viên nào của viện hàn lâm khoa học dùng danh xưng “academician” (viện sĩ) trước tên mình.

Trong cộng đồng nghiên cứu khoa học, các viện hàn lâm dỏm như New York Academy of Science hay Institute of Biography không có một uy tín gì cả. Để nhấn mạnh, xin lặp lại cho rõ: Không có một uy tín gì cả. Do đó, thành viên của Viện Hàn lâm khoa học New York không phải là một danh dự, càng không phải là một chứng nhận về sự thành đạt trong hoạt động khoa học.

Thế nhưng tiếc thay, rất nhiều nhà khoa học Việt Nam trong những năm gần đây hồ hởi tham gia vào các công ty kinh doanh này và tự hào gắn thêm danh hiệu “viện sĩ” trước học vị và tên mình!