- Bàn tiếp về cơ chế "xin - cho" một thời khiến NTSH oằn mình và câu chuyện hãng kem chuối gia đình muốn mua bán gì cũng phải xin phép ba má.

"Xin - cho" và "cố ý làm trái..."

“Cách” sản xuất theo phương thức tư bản chủ nghĩa mà chị Ba Sương đề cập, tôi hiểu ngay nó muốn không trùng khớp với khái niệm triết học “phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa” trong các tác phẩm kinh điển.

Cố Tổng Bí thư của thời kỳ Đổi mới Nguyễn Văn Linh (áo trắng, đeo kính) trong một lần về thăm Nông trường Sông Hậu. Người đang hồ hởi giới thiệu về nông trường là cố giám đốc Trần Ngọc Hoằng, Anh hùng lao động thời kỳ Đổi mới. Ảnh: CTV.

Thực ra như hiện nay đã rõ, mục tiêu của sản xuất là hiệu quả, lợi nhuận, tư bản hay xã hội đều phải thế. Về nguyên lý thì chủ nghĩa xã hội còn phải chú trọng hơn và đạt được kết quả cao hơn vì xây dựng được tinh thần tự giác làm chủ của người lao động.

Sản xuất muốn đạt hiệu quả kinh tế cao, nguyên tắc hàng đầu là sáng tạo, linh họat, không bắt chước ai, làm theo ai. Không hiểu điều đó thì không thể làm kinh tế trong cơ chế thị trường, không thể đứng vững trong quá trình hội nhập với kinh tế thế giới. Bắt chước nhau hay bày dạy cho nhau may chăng chỉ có thể “xóa đói giảm nghèo”. Muốn khá giả, giàu có phải chủ động và sáng tạo, quyết liệt đổi mới hàng ngày, thậm chí hàng giờ. Không được phép chờ đợi hay xin xỏ.

Vậy nhưng doanh nghiệp nhà nước sinh ra và lớn lên từ cơ chế “xin-cho”, đã tồn tại như thế, đâu dễ dàng bỏ được. Chắc không cần nói thêm vì nhiều người đã biết, với doanh nghiệp nhà nước, giá cả mua bán hàng hóa, tầm mức đầu tư, kể cả xử lý những vấn đề tồn đọng không hoàn toàn thuộc quyền của lãnh đạo doanh nghiệp mà được định đoạt chủ yếu bởi hàng lọat quy định do các cơ quan quản lý nhà nước ban hành.

Những quy định ấy không chấp hành không được nếu muốn yên lành.

Một buổi chiều, tôi ngồi dưới tán bạch đàn mát rượi trên một bờ kênh trong Nông trường Sông Hậu, nhìn tàu thuyền chở khẳm nông sản êm đềm chạy dưới kênh, nhìn máy gặt đập liên hợp họat động rộn ràng trên đồng ruộng, ngắm bầu trời xanh, miên man nghĩ về việc đầu tư của Nông trường.

Với từng đơn vị diện tích ruộng đất, nông trường hợp đồng với nông trường viên sẽ đầu tư bao nhiêu, như thế nào và sau đó thu lại bao nhiêu, như thế nào. Giấy trắng mực đen ký kết đàng hoàng, một phương thức hợp tác làm ăn tiên tiến ở các nước hiện đại bậc nhất bây giờ cũng chỉ đến thế.

Nhưng một số nông trường viên hoàn trả giá trị đầu tư không đúng cam kết, thường xuyên thiếu và họ làm đơn cho rằng bị nông trường “bóc lột”.

Thế nào là bóc lột? Khi một bên dùng quyền thế chèn ép bên kia để chiếm đọat nhiều hơn giá trị được hưởng trong khối giá trị hai bên cùng tạo ra, đó là đặc điểm của những thời kỳ lịch sử loài người làm ăn không có hợp đồng, chỉ nói miệng với nhau mà “miệng nhà quan có gang có thép”. Còn làm ăn có hợp đồng thì hòan tòan khác, hai bên đã tự nguyện và tự do thỏa thuận.

Những năm đầu ở nông trường Sông Hậu, thu hoạch lúa hoàn toàn thủ công như thế này. Ảnh: CTV.

Đến đây, có người nại rằng: Khi cầm bút ký chưa đọc kỹ và chưa hiểu hết các điều khỏan cam kết trong hợp đồng. Nếu vậy thì thuộc lĩnh vực khác mất rồi. Còn tranh chấp hợp đồng, ra tòa án giải quyết.

Nhưng, thì cuộc sống vốn hay có chữ "nhưng", với những khiếu nại như thế chính quyền cũng hay nhiệt tình giải quyết và sinh ra thêm nhiều chữ "nhưng" hơn nữa. Nhất là với doanh nghiệp nhà nước, dễ bị chất vấn kiểu như: Ký hợp đồng như vậy đã xin phép cơ quan nào chưa, được cơ quan nào cho phép chưa, thời gian cho phép bao lâu và thực hiện bao lâu?

Cơ chế “xin-cho” là thế! Nếu đã có “xin” và đã được “cho” thì không vấn đề gì cả dù cho có thua lỗ lớn, nhưng ngược lại thì dù thu được lợi nhuận cao cũng có thể bị khép vào tội “cố ý làm trái” nếu có cơ quan muốn ghép.

 “Ngày không thể quên”

Tôi nhớ một vài thời điểm gặp chị Ba Sương thấy chị rất phấn khởi. Đó là những thời điểm Nông trường vừa được “cho” làm việc gì đấy.

Năm 1992, năm đầu tiên Nông trường được “cho” phép xuất khẩu trực tiếp nông sản chế biến và đã xuất khẩu được 607 tấn rau quả thu về 158.368 USD. Những năm tiếp theo, kim ngạch xuất khẩu của Nông trường liên tục tăng: Năm 1994 đạt trên 1 triệu USD, năm 1995 hơn 3 triệu USD.

Ngày 20/5/1996, chị Ba Sương nói với tôi là “ngày không thể quên”. Đó là ngày UBND tỉnh Cần Thơ “cho” Nông trường Sông Hậu từ chuyên sản xuất sang làm thêm kinh doanh, gọi là “sản xuất-kinh doanh-xuất nhập khẩu tổng hợp”.

Để đến những ngày, nông trường Sông Hậu được quyền chủ động bán các sản phẩm do nông dân sản xuất ra với giá đàm phán với các đối tác. Trong ảnh là kho chứa lúa khang trang của nông trường Sông Hậu. Ảnh: CTV.

Kết thúc năm 1997, tôi gặp chị Ba Sương thấy chị rạng rỡ hẳn lên, dường như trẻ ra. Chị khoe, lại được Chính phủ “cho” trực tiếp xuất khẩu gạo. Lập tức kim ngạch xuất khẩu của Nông trường vọt lên hơn nhiều năm trước cộng lại. Sang năm 1998, kim ngạch xuất khẩu gạo đạt 55 triệu USD và doanh thu của Nông trường hơn 1.143 tỷ đồng.

Từ doanh nghiệp thuần nông (sản xuất chiếm 90% doanh thu những năm đầu) Nông trường đã trở thành doanh nghiệp chế biến và xuất khẩu (chế biến và xuất khẩu chiếm 90% doanh thu). Một quá trình đi lên đầy khó khăn, vượt qua nhiều cửa ải “xin-cho”.

Nhưng được “sản xuất-kinh doanh-xuất nhập khẩu tổng hợp” thì một mâu thuẫn âm ỉ từ trước cũng nổi lên gay gắt: đó là mâu thuẫn giữa đòi hỏi phải năng động trên thương trường với đòi hỏi chấp hành nghiêm các quy định.

Tôi cứ lẩn thẩn hình dung: Một gia đình, chẳng hạn làm kem chuối, chỉ bán trong lối xóm thì chưa có vấn đề gì. Nhưng mở rộng bán ra cả xã, cả huyện thì không đơn giản nữa, phải thuê mướn người và khó tránh rủi ro vì dứt khóat có người mua chịu và sau đó không trả tiền. Giá cả cũng phải linh họat, khi nắng khác khi mưa, tinh mơ khác chiều tối, nơi gần trường học khác nơi xa trường học…

Nếu tất tật mọi thay đổi ở các nơi phải gọi điện về xin phép ba hoặc má ngồi ở nhà và sự cho phép đòi hỏi phải có văn bản thì “hãng kem chuối gia đình” này không sập tiệm mới lạ.

Một doanh nghiệp có doanh số hàng trăm, hàng nghìn tỷ đồng mỗi năm, làm sao tránh khỏi rủi ro với một vài khách hàng để khó đòi dăm ba tỷ đồng, không chỉ vì khách hàng xấu chơi mà còn vì nhiều lý do bất khả kháng. Nhưng với một doanh nghiệp nhà nước, điều đó lại có thể không được phép xảy ra (?).

Rất nhiều câu hỏi không khó trả lời với người kinh doanh nhưng với cơ quan tố tụng lại dễ thành chuyện lôi thôi. Chẳng hạn, tại sao bán hàng chưa thu được tiền mà lại tiếp tục đưa thêm hàng để thêm nợ? Tại sao bán hàng không kiên quyết đòi tiền đúng hạn lại để dây dưa kéo dài?

Một “hãng kem chuối gia đình” như ví dụ trên, nếu ba má ngồi ở nhà muốn bắt lỗi con cái bươn chải ngòai vỉa hè đã có vô thiên lủng lỗi lớn nhỏ để mà bắt. Với một doanh nghiệp có doanh số hàng trăm, hàng nghìn tỷ đồng mỗi năm mà việc sản xuất liên quan đến hàng vạn người, việc kinh doanh liên quan đến hàng trăm mối khắp thế giới, nếu muốn bắt lỗi vặt vãnh lớn nhỏ thì càng có vô thiên lủng.

Dân gian có câu “nhân vô thập tòan” nhưng tôi nghĩ những người làm ăn cũng như những người bắt lỗi đều hoàn hảo. Các quá trình đều hòan hảo, mục đích đều tốt đẹp, chỉ có sơ suất hay rủi ro khách quan mà thôi. Vậy cũng đã có vô số lỗi lớn nhỏ để mà hành hạ nhau nếu muốn.

(Còn tiếp)

• Sáu Nghệ (tác giả là nhà báo, hiện sống ở Đồng bằng Sông Cửu Long. Bài viết thể hiện quan điểm riêng của tác giả)